Artykuły

Udział obcokrajowców w polskim rynku pracy systematycznie rośnie. Daje to nadzieję na wypełnienie luk w zasobach siły roboczej wynikających ze starzenia się polskiego społeczeństwa. Wielokulturowe zespoły to również okazja do wzmacniania innowacyjności i konkurencyjności polskich przedsiębiorstw. Otwieranie polskiego rynku pracy na cudzoziemców to jednak nie tylko szansa, ale również ogromne wyzwania dla instytucji publicznych, pracodawców i organizacji związkowych. Wyzwania te są przedmiotem nowego projektu norweskiego realizowanego przez Międzyzakładowy Samorządny Niezależny Związek Zawodowy Pracowników CMC Poland Sp. z o.o. i Spółek w partnerstwie ze Związkiem Pracodawców Ogólnopolski Konwent Agencji Pracy „OKAP”.

 

Polski rynek pracy zmienia się na naszych oczach

Jeszcze 10 lat temu cudzoziemcy zatrudnieni w polskich przedsiębiorstwach należeli do rzadkości a wielonarodowe zespoły funkcjonowały tylko w niektórych branżach. Ten obraz należy już do przeszłości. W ciągu ostatniej dekady udział migrantów w polskim rynku pracy wzrósł z niespełna 1 do ponad 5% (szacunki za 2018 rok). Jednocześnie od 2016 roku Polska notuje dodatnie saldo migracji, co oznacza, że więcej osób przyjeżdża do naszego kraju niż z niego wyjeżdża. Równolegle rośnie liczba zezwoleń na pracę wydawanych cudzoziemcom. W 2015 wydano ich niespełna 66 tysięcy a już w 2021 roku liczba ta po raz pierwszy przekroczyła pół miliona. W 2022 roku liczba zezwoleń na pracę po raz pierwszy od dawna wyraźnie spadła (do 365,5 tys.), jednak nie jest to wynik mniejszego zapotrzebowania na pracę cudzoziemców ale efekt wybuchu pełnoskalowej wojny w Ukrainie. Po 24 lutego 2022 roku wielu obywateli Ukrainy, którzy dotychczas pracowali w Polsce wróciło do swojego kraju by zaangażować się w obronę ojczyzny. Jednocześnie obywatelkom i obywatelom Ukrainy, którzy przyjechali do Polski szukać schronienia zaoferowano łatwiejszy, niewymagający zezwoleń, dostęp do polskiego rynku pracy. W efekcie, mimo, że liczba zezwoleń na pracę spada, liczba pracujących cudzoziemców rośnie.

 

Gwałtowny napływ osób uchodźczych po ataku Rosji na Ukrainę tylko wzmocnił zarysowane wcześniej trendy. Szacuje się, że w Polsce przebywa około miliona osób, które nie tylko przekroczyły polsko-ukraińską granicę po 24 lutego 2022 roku, ale również postanowiły pozostać w naszym kraju co najmniej do zakończenia wojny. Opisane zmiany widać również w statystykach ZUS. W lutym 2023 roku liczba ubezpieczonych cudzoziemców przekraczała milion osób. Dominowali wśród nich obywatele i obywatelki Ukrainy stanowiący 64% ubezpieczonych. Na dalszych miejscach plasują się Białorusini i Gruzini oraz przyjezdni z Azji Środkowej i Wschodniej (m.in. Indie, Uzbekistan, Filipiny). Rośnie też liczba pracowników z Ameryki Południowej. Z kolei Główny Urząd Statystyczny szacuje, że tylko w trzech pierwszych kwartałach 2022 roku obcokrajowcy wydali w Polsce blisko 12 mld złotych podczas gdy w analogicznym okresie w 2021 roku było to tylko 8,5 mld złotych.

 

Polska potrzebuje dodatkowych rąk, głów i serc do pracy

Opisane wyżej zmiany odpowiadają na rosnące potrzeby polskiego rynku pracy borykającego się ze starzeniem się i kurczeniem się naszego społeczeństwa. Jak szacuje Robert Lisicki z Konfederacji Lewiatan na przestrzeni dwóch ostatnich dekad liczba osób w wieku produkcyjnym w Polsce zmalała niemal o 1,5 mln. Dane i eksperci nie pozostawiają złudzeń – w kolejnych latach będzie nas jeszcze mniej. Scenariusze Eurostatu dotyczące zmian demograficznych w Europie przewidują, że do 2030 roku liczba ludności Polski spadnie o prawie milion (do 37 mln), w 2050 roku będzie nas już tylko 34,1 mln, a na koniec XXI wieku jedynie 27,7 mln czyli 10 mln mniej niż obecnie!  Warto podkreślić, że kurczeniu się społeczeństwa towarzyszy jego starzenie się. Podczas gdy z rynku pracy odchodzą ostatnie pokolenia powojennego boomu demograficznego, pracę zawodową rozpoczyna znacznie mniej liczne pokolenie urodzone na przełomie XX i XXI wieku. Według Eurostatu za kilka dekad odsetek seniorów w stosunku do osób w wieku produkcyjnym będzie w Polsce najwyższy w UE. Odpowiada za to przede wszystkim obserwowany od wielu lat spadek urodzeń, charakterystyczny dla wszystkich krajów rozwiniętych. Istotnym czynnikiem są również migracje młodych Polek i Polaków, którzy zdecydowali się na pracę i życie za granicą. Dane GUS wskazują, że w 2018 roku takich osób było ok. 2,5 mln.

 

Starzenie się społeczeństwa będzie w najbliższych lata ogromnym wyzwaniem nie tylko dla rynku pracy ale również dla systemu emerytalnego oraz ochrony zdrowia. Wyzwaniom tym nie uda się sprostać bez obcokrajowców, którzy zdecydują się na pracę w Polsce. Zdaniem ekspertów z Rzeczpospolitej, aby utrzymać korzystne tempo rozwoju gospodarczego, do 2027 roku potrzebujemy zatrudnić co najmniej milion dodatkowych pracowników z zagranicy. Z kolei ZUS szacuje, że aby utrzymać obecny stosunek emerytów do osób pracujących (w tej chwili to 39 seniorów na każde 100 osób w wieku produkcyjnym) musielibyśmy ściągnąć 1,5 mln pracowników z zagranicy do 2027 roku oraz 2,7 mln osób do 2032 roku. Najwięcej pracowników brakuj obecnie w transporcie, przemyśle i budownictwie. Również sektor logistyczny, przetwórstwo, turystyka i gastronomia są bardzo zależne od obcokrajowców. Jak zauważa Tomas Bogdevic, dyrektor generalny agencji zatrudnienia Gremi Personal, w niektórych z wymienionych branż udział pracowników z zagranicy sięga już teraz nawet 50%. Niedobory pracowników odczuwalne są również w branży informacyjnej, edukacji czy ochronie zdrowia czyli obszarach wymagających wysokich kwalifikacji i często, bardzo dobrej znajomości języka polskiego. 

 

Duże szanse, jeszcze większe wyzwania

Zatrudnianie obcokrajowców to nie tylko sposób na załatanie luk demograficznych i rozwiązanie problemu niedoboru siły roboczej. Jak wskazują eksperci, budowa wielokulturowych zespołów to również szansa na większą konkurencyjności i lepsze wyniki ekonomiczne firmy. Współpraca z osobami z innych kręgów kulturowych to dla wielu pracowników i pracownic okazja do inspirującej wymiany doświadczeń i rozwoju osobistego, co często przekłada się na wzrost motywacji i satysfakcji z pracy. Co więcej, realizacja projektów w zespołach łączących w sobie różnorodne zasoby to większa kreatywność, innowacyjność i mniejsze ryzyko popadnięcia w niekonstruktywne schematy. Warto też wspomnieć, że firmy otwarte na wielokulturowość i różnorodność są często lepiej postrzegane na rynku przez co łatwiej im pozyskać i zatrzymać najbardziej pożądanych pracowników czy klientów.

 

Opisane wyżej korzyści płynące z zatrudniania obcokrajowców nie pojawiają się jednak samoczynnie. Otwarcie polskiego rynku pracy na cudzoziemców i budowa wielokulturowych miejsc pracy to ogromne wyzwanie zarówno dla instytucji publicznych jak i dla samych pracodawców. Ważne zadanie w tym dziejowym wyzwaniu mają też związki zawodowe. Zadaniem państwa w tym obszarze będzie przede wszystkim dalsze usprawnianie procedur związanych z zatrudnianiem cudzoziemców oraz prowadzenie przemyślanej polityki migracyjnej, obejmującej nie tylko regulacje rynku pracy, ale również mądrą, systemową integrację obcokrajowców i skuteczną ochronę rodzimych pracowników. Rola pracodawców to przede wszystkim tworzenie atrakcyjnych miejsc pracy i kreowanie otwartej kultury organizacyjnej. Związki zawodowe z kolei powinny stać na straży podstawowych praw pracowniczych obejmujących m.in. równe traktowanie pracowników oraz wolność od dyskryminacji. Wszak wyzwanie polega nie tylko na tym, by ludzi do pracy ściągnąć ale również na tym, by ich w Polsce zatrzymać i pokazać im, że po godne życie i ciekawą pracę nie muszą jechać nigdzie dalej. Bez tego trudno będzie nam budować konkurencyjność polskiej gospodarki.

 

Od tak postawionego celu jesteśmy wciąż bardzo daleko. Zdecydowana większość cudzoziemców zatrudnionych w Polsce wykonuje najprostsze i najgorzej płatne prace, często znacznie poniżej swoich kwalifikacji. Co najmniej połowa z nich pracuje na umowach zlecenia, więc osoby te nie są więc chronione kodeksem pracy. Trzeba też zaznaczyć, że wielu cudzoziemców wciąż znajduje się poza systemem jakichkolwiek regulacji. Szacunki Instytutu Prognoz i Analiz Gospodarczych wskazują, że 2020 r. w szarej strefie w Polsce mogło pracować nawet 750 tys. obcokrajowców. 

 

Na koniec warto wspomnieć o jeszcze jednym aspekcie czekającego nas wyzwania. Od zakończenia II wojny światowej Polska była krajem stosunkowo homogenicznym, w dodatku przez kilka dekad odciętym od świata zachodniego. Wiele Polek i Polaków ma bardzo skromne doświadczenia w zakresie współpracy czy komunikacji międzykulturowej. To oraz panujący obecnie klimat polityczno-gospodarczy sprzyja utrwalaniu się stereotypów
i rozwojowi uprzedzeń. Jeśli chcemy być wspólnotą przyjazną i otwartą na osoby przyjezdne, musimy te uprzedzenia przepracować i w stosunkowo krótkim czasie nauczyć się współpracy i komunikacji we wspólnocie wielokulturowej.

 

Projektowe dyskusje o wielokulturowych wyzwaniach

Opisane wyżej wyzwania są przedmiotem projektu Zwiększanie potencjału działań na rzecz godnej pracy w Dialogu Społecznym realizowanego przez Międzyzakładowy Samorządny Niezależny Związek Zawodowy Pracowników CMC Poland Sp. z o.o. i Spółek w partnerstwie ze Związkiem Pracodawców „OKAP”. W projekcie przewidziano szkolenia dla uczestników dialogu społecznego, seminaria edukacyjne dla obcokrajowców oraz sesje warsztatowe ukierunkowane na wymianę doświadczeń, mapowanie wyzwań i projektowanie rozwiązań. Jednym z ważniejszych produktów projektowych będzie ogólnodostępne szkolenie online wspierające wdrażanie cudzoziemców do pracy w polskich przedsiębiorstwach. Projekt realizowany jest ze wsparciem Norwegii poprzez Fundusze Norweskie 2014-2021, w ramach programu “Dialog Społeczny – Godna Praca”. 

Warto zaznaczyć, że podobne projekty realizowane są obecnie również przez inne organizacje związkowe, takie jak ZNP, Federacja Związków Zawodowych Pracowników Ochrony Zdrowia i Pomocy Społecznej czy NSZZ Pracowników ArcelorMittal Poland S.A.
W projekty te zaangażowani są partnerzy norwescy oraz polskie organizacje pracodawców. Tak duże zaangażowanie uczestników dialogu społecznego w rozmowy na temat zapewnienia migrantom i migrantom godnej pracy daje nadzieje, że szybko znajdziemy odpowiedzi na opisane powyżej wyzwania.